جو (نام علمی: Hordeum vulgare)
یکی از غلات مهم در جهان است که به عنوان غذا مورد استفاده بشر و
حیوانات قرار می گیرد. این گیاه علفی متعلق به خانواده گندمیان می باشد. و دارای انواع زراعی و وحشی می باشد.
گونههای زراعی جو سه دسته هستند: ششپر، دوپر و
جوی چهارپر. این گیاه نسبت به گندم سازگارتر بوده و در همه نواحی معتدل و در
بسیاری از نقاط سردسیر هم به عمل می آید. در دیمزارهایی که رطوبت خاک و بارندگی
برای رشد گندم ناکافی باشد، جو می تواند جایگزین آن شود.
ساقه جو مانند دیگر گندمیان، توخالی بوده و
ارتفاع آن بر حسب شرایط محیطی، بین 30 تا 120 سانتی متر است. این ساقه بین 5 تا 10
برگ دارد که به طور متناوب در دو طرف ساقه قرار گرفته اند. برگ
جو هم مانند دیگر گندمیان، دارای غلاف، پهنک، زبانک و گوشواره است. غلاف علاوه بر انجام فعالیت نورساختی (فتوسنتزی)، در استحکام ساقه هم نقش دارد.
در امتداد ساقه، محور سنبله قرار دارد. سنبله از مجموع سنبلچهها و هر سنبله از یک گلچه تشکیل یافته است. دانه، داخل گلچه تشکیل می گردد. پوشینکهای داخلی و خارجی گلچه، هنگام رسیدن دانه به آن چسبیده و
حتی موقع برداشت هم جدا نمیشوند. زمانی که دانه به تدریج رطوبت خود را از دست می
دهد، حجم آن کم شده و پوشینک داخلی چین می خورد. میزان این چین خوردگی، مرغوبیت
محصول جو را نشان می دهد، بدین ترتیب که هر چه چینها بیشتر باشد به همان اندازه
پوشینک نازک تر است و در نتیجه بهتر می توان از این نوع دانه جو در صنایع تخمیر
استفاده نمود (چون نرم تر است).
خاستگاه واقعی جو هنوز ناشناخته است. اما بسیاری
از محققین، خاستگاه این گیاه را کوههای زاگرس
در غرب ایران، آناتولی جنوبی و فلسطین می دانند. بر پایه نظریه والیوف، مبداء جوی
ریشک دار و غلاف دار، کشور اتیوپی و شمال آفریقا و مبداء نوع بدون ریشک، ریشک کوتاه و کلاهک دار، آسیای جنوب شرقی، به ویژه چین، ژاپن و
تبت است.
جو برای تعداد زیادی از مردمان نواحی سردسیر و
خشک (به ویژه خاور میانه و شمال آفریقا) منبع غذایی مهمی به شمار می رود. البته
امروزه بیشتر برای خوراک دام و تهیهٔ فراوردههای تخمیری از این گیاه استفاده می
کنند.
جو یکی از سازگارترین غلات است که در شرایط آب و
هوایی مساعد، در خاک حاصلخیز که قابلیت نگهداری آب در آن زیاد باشد، و همچنین در
خاک هایی که پ.هاش آنها بین 7 تا 8 باشد تولید می شود. این گیاه نسبت به گندم در
برابر خشکی مقاوم تر است و بنابراین در آب و هوایی که آب، سبب محدود کردن تولید
غلات می شود، جو می تواند بیشترین محصول را تولید کند. در شرایط دیم هم عملکرد جو
بهتر از گندم و چاودار می باشد. تولید جو در همه نوع زمینی با بارندگی سالیانه 200
تا 250 میلیمتر امکانپذیر است.
جو نسبت به دمای بالا (بیش از 32 درجه سانتی
گراد) مقاوم است. اما در شرایط آب و هوای مرطوب، در برابر دمای بالا بسیار حساس
است.
دانه جو نسبت به گندم برای جوانه زدن به رطوبت
کمتری نیاز دارد. در مواردی که پس از جوانه زدن دانه، گیاه به علت کمبود رطوبت خشک
شود، با فراهم شدن شرایط مساعد رطوبتی، گیاه رشد مجدد خود را با شدت بیشتری آغاز
می نماید.
جو از لحاظ مقاومت به سرما، نسبت به گندم در
ردیف پایین تری قرار می گیرد. بنابراین به نظر می رسد که کشت جوی پاییزه در مناطق
سردسیر چندان اطمینان بخش نباشد.
در مقایسه با سایر غلات، جو نسبت به شوری خاک،
چه در مرحله جوانه زنی و چه در مراحل دیگر مقاوم تر است.
در خصوص واکنش به دما، سه نوع جو موجود است:
نوع بهاره که به سرما حساس بوده و بنابراین در
بهار کاشته می شود. نوع پاییزه که در فصل پاییز کاشته می شود و تا فرا رسیدن فصل
بهار، سنبله تولید نمیکند. نوع حد واسط که نسبت به سرما مقاومت کمتری داشته و در
نقاط نسبتاً گرمسیر در هر دو فصل بهار و پاییز کشت می شود.
جوی بهاره و پاییزه را نمیتوان همچون گندم
بهاره و پاییزه که تفاوت دانه آنها کاملاً مشخص است، تشخیص داد. جوی پاییزه در
بسیاری از نواحی نیمه خشک که بارندگی آنها غالباً در فصول گرم سال (بهار و
تابستان) انجام می شود، تقریباً 10 تا 14 روز زودتر از گندم پاییزه کاشته می شود.
جوی بهاره را هم تا آنجا که امکان دارد باید زودتر کاشت. البته جو نسبت به سرمای
بهاره (دمای زیر صفر) نسبت به گندم حساس تر است. کشت زودتر جوی بهاره سبب می شود
که محصول جو قبل از فرا رسیدن ایام گرم و خشک، برسد. تأخیر در کشت جو سبب لاغری
دانه، عملکرد پایین و... می شود.
جو هم مانند دیگر گیاهان خانواده گندمیان، مراحل
رشد مختلفی دارد که زمان هر مرحله تحت تأثیر عوامل مختلف قرار می گیرد. یکی از
عوامل مؤثر در رشد گیاه، خاک و البته استفاده از کود می باشد. نیازهای کودی جو
مشابه گندم است. پایین بودن میزان نیتروژن و فسفر و تا حدی پتاسیم خاک، می تواند
عملکرد جو را محدود نماید. البته استفاده از کود به منظور تولید حداکثر محصول،
باید بر مبنای آب قابل مصرف برای گیاه باشد. همچنین برای تولید جو به عنوان خوراک
دام، میزان کود مصرفی معمولاً زیادتر از کود مصرفی برای گیاه جو است که برای مصارف
دیگر از جمله تهیهٔ فراوردههای تخمیری کشت می شود. معمولاً مصرف 50 تا 60 کیلوگرم
نیتروژن در هر هکتار، می تواند عملکرد جو را به نحو مطلوبی افزایش دهد.
جو نسبت به بیماریهای قارچی فوق العاده حساس
است. سیاهک یکی از مهمترین این بیماری هاست.
سیاهک پنهان جو، عامل قارچی به نام U.hordei می باشد. در
این بیماری، تودهای از هاگهای سیاه رنگ جای محتویات دانه را می گیرد. اسپور
بیماری در سطح دانه یا داخل خاک قرار می گیرد. زمانی که بذر جوانه می زند، اسپور
هم جوانه زده و به گیاه جوان حمله می نماید. شیوع این بیماری در خاکهای اسیدی بیش
از خاکهای خنثی یا خاکهای آهکی (پ.هاش بیشتر از 7) است.
سیاهک آشکار، به وسیلهٔ قارچی به نام U.gnuda ایجاد می شود. در این بیماری، تودهای از اسپورهای سیاه رنگ، جای همه اعضای گل را می گیرند. پس از متلاشی نمودن گل، اسپور سیاهک با باد و باران پخش شده و به تمام کلالههای بوتههای آلوده نشده هم می رسد و انتشار می یابد.
زنگ ساقه، زنگ برگ و زنگهای نواری هم از دیگر
بیماریهای قارچی هستند که به خصوص در نقاط گرم و مرطوب زیانهای فراوانی به جو
وارد می کنند.
جو نسبت به حمله سفیدک که عامل آن Erysiphia
grarninis است بسیار حساس
است. این بیماری، معمولاً در خاکی که میزان نیتروژن آن بالا باشد، بیشتر انتشار می
یابد. البته گرد گوگرد می تواند این بیماری را کنترل نماید. از سایر بیماریهای جو
می توان پوسیدگی ریشه، لکه سیاه، سوختگی و انواع بیماریهای ویروسی را نام برد.
معمولاً جو را هنگامی که رطوبت دانه بین 30 تا
40 درصد باشد، برداشت می کنند. در این میزان رطوبت، دانهها چاق تر است. با توجه
به این که میزان رطوبت برای انبار کردن دانه بالاست، باید به طرق مصنوعی دانه را
خشک نمود تا از گرم شدن و فساد بعدی دانه جلوگیری به عمل آید.
از جو استفادههای مختلفی می کنند. بخش قابل
توجهی از آن را به صورت درسته یا نیم کوب به عنوان خوراک دام مورد استفاده قرار می
دهند. ارزش غذایی دانه جو به دلیل غلاف و پوشینکهای داخلی و خارجی غیر مغذی آن،
تقریباً 5 درصد از دانه ذرت کمتر است. البته امروزه سعی می شود با اصلاح نژاد جو،
انواعی با میزان بیشتری پروتئین و اسید آمینههای ضروری به خصوص لیسین تولید شود.
از جو در پخت و پز برای تهیهٔ انواع نان و سوپ
استفاده می شود. برای تهیهٔ برخی غذاهای کودک هم از جو استفاده می کنند. بعضی
انواع جو را پوست کنده یا نیم کوب میکنند و پس از جدا نمودن غلاف، در تهیه سوپ به
کار می برند.
در صنعت نانوایی ایران از جو
بسیار کم استفاده می کنند. در صورتی که مهندسین ژنتیک بتوانند ارزش غذایی این دانه
خوراکی را بهبود بخشند، جو می تواند به عنوان یکی از غلات مهم همچون گندم در تهیهٔ
انواع غذاها و نانها به کار رود.
در برخی کشورها از جو در فراوردههای تخمیری استفاده می شود. مثلاً از دانه جو برای تهیهٔ مالت استفاده می نمایند. معمولاً از دانههای چاق و یکنواخت و
همچنین دانه هایی که شکسته نباشند و پوست آنها کنده شده باشد، در تهیهٔ این
فراوردهها استفاده می کنند. همچنین روشن بودن رنگ دانه، داشتن قدرت جوانه زنی
سریع و یکنواخت و همچنین داشتن 10 تا 13 درصد پروتئین در دانه، از جمله ویژگیهای
جوهایی بشمار میآید که در تهیهٔ این گونه فراوردهها از آنها استفاده می شود.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر